Əməliyyat sistemləri

Əməliyyat sistemi kompüter resurslarını - mərkəzi prosessor, əməli və ya xarici yaddaş, xarici qurğu, proqram və s. idarə edən, tətbiqi proqramların işə salınmasını, onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini, həmçinin, istifadəçi ilə kompüter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitəsidir.

Əməliyyat sistemi kompüter resurslarını - mərkəzi prosessor, əməli və ya xarici yaddaş, xarici qurğu, proqram və s. idarə edən, tətbiqi proqramların işə salınmasını, onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini, həmçinin, istifadəçi ilə kompüter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitəsidir. Əməliyyat sistemləri – kompüterin aparat hissələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təşkil edir. Bununla yanaşı ƏS-nin əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması və tətbiqi proqramların idarə edilməsidir.

Yəni ƏS istifadəçiyə lazım olan proqramı kompüterin əməli yaddaşına yükləyir və proqramda göstərilən əmrlərin yerinə yetirl¬məsinə nəzarət edir. Mövcud olan əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə üç hissəyə bölünür: - birməsələli; - çoxməsələli; - şəbəkə. Birməsələli əməliyyat sistemi ancaq müəyyən bir anda bir məsələni həll edə bilər. Bu tip əməliyyat sisteminə nümunə olaraq Microsoft firmasının yaratdığı MS–DOS-u göstərmək olar. MS-DOS (Microsoft Disk Operating System - Microsoft firmasının disk əməliyyat sistemi) sistemidir. Bu sistem IBM PC kompüterləri üçün 1981-ci ildə yaradılmışdır.

DOS ailəsindən olan əməliyyat sistemlərinin mühüm çatış¬mazlığı fərdi kompüter resurslarına və ƏS-nə icazəsiz müra¬ciətdən mühafizə vasitələrinin olmamasıdır. Çoxməsələli əməliyyat sistemi eyni zamanda bir çox proqramları yerinə yetirə bilir. Bu tip əməliyyat sisteminə OS/2, UNIX, Linux, Windows və s. misal göstərmək olar.

1987-ci ildə fərdi kompü¬ter¬lərin yeni ailəsinin yaradılması ilə əlaqədar IBM firması tərə¬fin-dən OS/2 ƏS hazırlanmışdır. OS/2 (Operating System/2) ikinci nəsil çoxməsələli əməliyyat sistemidir. OS/2 əməliyyat sistemi DOS-un fayl sistemi ilə uyuşan rahat qrafiki istifadəçi interfeysinə malikdir. Bu da verilənlərdə heç bir çevirmə aparmadan, onlardan həm MS-DOS -da, həm də OS/2-də istifadə etməyə imkan verir. OS/2-nin əsas çatışmamazlığı onun az sayda tətbiqi proq¬ram¬¬¬lara malik olmasıdır. UNIX - 32-mərtəbəli, çoxməsələli, çoxistifadəçili əməliyyat sistemləri ailəsidir. UNIX- in üstün cəhəti onun müxtəlif kompüterlədə istifadəsinin müm¬kün¬lü¬yüdür. UNIX aşağıdakıları özünda birləşdirir: - paylanmış verilənlər bazasına müraciət; - lokal şəbəkədə işləmək; - uzaq məsafə ilə əlaqə və adi modemdən istifadə etməklə qlobal şəbəkəyə çıxış imkanı UNIX - in ən vacib kompo¬nent¬lərindən biridir. Hazırda UNIX üçün çoxlu sayda tətbiqi proqramlar mövcud¬dur. MS-DOS və Windows üçün geniş yayılan bir çox tətbiqi proqramlar UNIX –də də istismar oluna bilər.

UNIX –ailəsindən olan bir neçə ƏS mövcuddur. Bu ailədən olan müxtəlif versiyaların öz adı var. UNIX ƏS-nin fayl sistemi faylları icazəsiz müraciətdən mühafizəsini tə\\\'min edir. Hal –hazırda UNIX ailəsindən olan şəbəkə ƏS-dən geniş yayılanı 32-mərtəbəli çoxistifadəçili, çoxməsələlli UnixWare 2.0 sistemidir. Windows ailəsinin ƏS Microsofr firması tərəfindən hazırlanmışdır. Windows rahat qrafiki interfeysli, çoxməsələli əməliyyat sistemidir. Bu ailənin əsas üzvləri Windows 95/98/XP/Vista əməliyyat sistemləridir. Windows XP-nin yaranması ilə "korporotiv" ƏS-ri yarandı. Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server, Windows XP Professional və ev üçün Windows XP Home versiyaları mövcuddur. 2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows experience ) adlandırıldı. Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server, Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları mövcuddur. Şəbəkə əməliyyat sistemi kompüterlər arasında əlaqəni yaradılması üçün meydana gəlmişdir. Daha doğrusu bu əməliyyat sistemi lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır və şəbəkənin idarə olunması məqsədilə nəzərdə tutulmuşdur. Bu əməliyyat sistemlərinə nümunə olaraq Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, IBM LAN, UNIX, Solaris və s. göstərmək olar Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi çox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir. Windows NT –nin iki modifikasiyası mövcuddur: Windows NT Server və Windows NT Work Station. Windows NT Server ilk növbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması üçündür. Windows NT Server informasiyanın sür\\\'ətli axtarışının iəşkili və istiənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış üçün vasitələrə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasına və şəbəkə xidmətinə bir neçə serverin ümumi müraciət edilməsinə imkan verir. Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və özündə olan çoxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə görə fərqlənir.

Windows 2000 çoxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli (odnoranqovıx) və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir. Windows 2000 ailesi dörd proqram mehsulundan teşkil olunub: Microsoft Windows 2000 Professional - stolüstü kompüterler üçün nezerde tutulan baza ES olmaqla biznesde tetbiq olunur. Bu emeliyyat sisteminin bir neçe sadeleşdirilmiş istifadeçi interfeysi mövcuddur. Emeliyyat sisteminde Windows 98 ve Windows NT Workstation emeliyyat sistemlerinin en yaxşı key¬fiyyetlerini özünde birleşdirir. Bu emeliyyat sistemi 2 prosessoru destekleyir. Windows 2000 Professional –ın esas imkanları aşağıdakılardır: Windows 2000 Professional- etibarlı , yüksek keyfiyyetli, universal, çoxaxınlı olmaqla Internet istifadeçilerinin teleblerini nezere alan qrafiki istifadeçi interfeysi olan çoxmeseleli 32 mertebeli emeliyyat sistemidir. Windows 2000 Professional Windows NT4.0 Workstation ES –nin yeni versiyasıdır. Bu ES-ne Windows 98-in en yaxşı imkanları daxil edilib. Es-nin bir neçe xarakteristikasını qeyd edek. 1. ES-nin işi stabildir ve onun idaresi rahatdır; 2. NTFS 5 fayl sistemi evvelkilere nisbeten yüksek derecede mühafize olunub. 3. emeliyyat sisteminin yeni texnologiya ve yeni aparat qurğuları ile işi temin olunub. Meselen, universal ardıcıl şin (USB Universal Serial Bus), süretli interfeys (IEEE1394), süretlendirilmiş AGP (Accerated Graphics Port) qrafiki portu ve s. Microsoft Windows 2000 Server - dörd prosessora kimi ve emeli yaddaşın hecmi 4 Qb kimi nezerde tutulan çoxmeseleli şebeke ES-dir. ES-nin terkibine daxil olan, çox saylı Internet ve Web xidmetleri mürekkeb Web-tetbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir. Hemçinin buraya işçi qruplara semereli xidmet ve server fayllardan, çapdan, Web-serverlerden ve kommunikasiya serverlerlerinden birlikde istifade üçün funksiyalar daxildir. Microsoft Windows 2000 Advanced Server-sekkiz prosessora kimi işleye bilen ve ikiterefli klasterizasiyaya malik server ES-dir. Bu ES klasterli sistemler yaratmağa ve böyük verilenler bazasının quraşdırılmasının errektiv helline imkan verir. Ümumiyyetle bu ES Web ve biznes tetbiqi proqramları üçün nezerde tutulub. Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nezere almaqla işlenmiş aparat vasitesi fiziki yaddaş ölçüsünden çoxa ünvanlanmağa imkan verir. Microsoft Windows 2000 DataCenter Server - yüksek etibarlılıq teleblerine cavab veren ve elave olaraq klasterleşme imkanı olan ve 16-dan 32 prosessora kimi nezerde tutulan ES-dir. Bu yeni ve olduqca güclü funksional imkanları olan server ES-dir. Bu emeliyyat sistemi böyük müessiseler üçün nezerde tutulub. 2001-ci ilde yaradılan emeliyyat sistemi Windows XP (Windows experience ) adlandırıldı. Bu emeliyyat sisteminin Windows XP Server, Windows XP Professional ve Windows XP Home versiyaları mövcuddur. Bu emeliyyat sisteminde en böyük yenilik emeliyyat sisteminin özünde CD-R ve CD-RW disklerinde yazmağı desteklemesidir. Windows XP-nin normal işi üçün 256 Mb emeli yaddaş, 800 MHs tezlikli prosessor ve 2 Qb-a kimi disk sahesinin olması vacibdr.

2003-cü ilin yayında yeni server ES olan Windows Server 2003 yarandı ki, bunun da aşağıdakı dörd versiyası mövcuddur. Windows Server 2003 Standart Edition – kiçik biznes müessiseleri ve teşkilatın ayrı-ayrı bölmeleri üçün nezerde tutulan şebeke emeliyyat sistemidir ve aşağıdakı xasselere malikdir: • fayl ve printerlerden birlikde istifadeni destekleyir. • İnternete tehlükesiz qoşulmanı temin edir. Windows Server 2003 Enterprise Edition – istenilen hecmli müessisenin teleblerini ödeyen emeliyyat sistemidir. ES aşağıdakı xasselere malikdir: • sekkiz prosessoru destekleyen tam server emeliyyat sistemidir. • 32 Qb yaddaşı destekleyir. • Intel Itanium prosessorunun bazasında kompüterler üçündür. • 8 prosessor ve 64 Qb emeli yaddaşı destekleyen 64 mertebeli hesablama platforması üçün de mümkündür. Windows Server 2003 Datacenter Edition – biznes tetbiqi proqramları üçün nezerde tutulub ve aşağıdakı xasselere malikdir: • 32-axınlı SMP () multiprosessorlu emalı ve 64 Qb emeli yaddaşı destekleyir. • 32 prosessor ve 128 Qb emeli yaddaşı destekleyen 64 mertebeli hesablama platforması üçün de mümkündür. Windows Server 2003 Web Edition – bu Windows emeliyyat sisteminin yeni mehsulu olmaqla, veb-server istifadesi üçün nezerde tutulub. Bu ES aşağıdakı xasselere malikdir: • veb-tetbiqi proqramları, veb-sehifeler ve XML veb-xidmetleri nezerde tutulub. Windows XP. Yeni emeliyyat sistemi ne Windows Net 1.0 ad verilmeli idi. Sonra ise yeni ad olan Windows XP (eXPerience) adı verildi. Windows XP-nin yaranması ile \\korporotiv\\ ES-ri yarandı. Bu emeliyyat sisteminin Windows XP Server, Windows XP Professional ve ev üçün Windows XP Home versiyaları mövcuddur.

 Windows XP-nin normal işi üçün 256 MB-dan az olmayaran emeli yaddaş, tezliyi 800 Mhs-den kiçik olmayan prosessor ve 2 Qb disk sahesi lazımdır. 2003-cü ilde ise emeliyyat sisteminin aşağıdakı versiyaları yarandı: Windows Server 2003 Stendart Edition, Windows Server 2003 Enterprise Edition emeliyyat sistemleri Intel Itanium prosessoru, 8 prosessoru ve 64 Qb emeli yaddaşı destekleyir; Windows Server 2003 Datacenter Edition 32 prosessor ve 128 Qb emeli yaddaşı destekleyir; Windows Server 2003 Web Edition emeliyyat sistemi Windows emeliyyat sistemleri ailesinin yeni mehsuludur ve veb-serverin istifadesi üçün nezerde tutulub. Bu emeliyyat sistemi veb-proqramlar, veb-sehifeler ve xml veb xidmetinde istifade olunur.