AZNET

E-hökumətin strukturuna nəzər saldıqda, elektron mühitində yaranan qarşılaşmaları bu cür sıralamaq olar:

1-Dövlət və vətəndaşın qarşılıqlı əlaqəsi (goverment-to Citizen: G2C)

2-Dövlət və Təşkilatın qarşılıqlı əlaqəsi (goverment-to Business: G2B)

3-Dövlət qurumları arasında qarşılıqlı əlaqələri (goverment-to goverment: G2G)

4-Dövlət və işçilərin qarşılıqlı əlaqələri (goverment-to Employee: G2E).

Dövlətin təməlini təşkil edən əsas ünsürlər, vətəndaş və təşkilatlar -(özəl ya ictimai ) e-dövlət, e-vətəndaş, e-şirkət və e-qurum formasında özünü göstərməkdədir. Ancaq e-hökuməti həyata keçirərkən, əsas məsələ bu faktorları tam reallışdırılmaması e-hökumət meydana gəlməsinə mənfi təsir göstərər. Hər bir factor özlüyündə "e" faktına uyğunlaşmağa çalışacaq, bir-birindən təsirlənərək inkişaf edəcək və zamanla e-hökumət tam sistemləşdirilmiş şəkildə meydana gələcək.

E-hökumətin inkişaf mərhələləri necə olmalıdır?

Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq ,E-hökumətin həyata keçirilməsində inkişaf mərhələlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1.İnternetin informasiya üçün istifadəsini təmin etmək,

1.1.Online olaraq xidmətlərin vətəndaşlara təklif edilməsi,

1.2.Web –Saytların bir araya gəlməsi.(Yəni, ictimai təşkilatların ayrı-ayrı saytlarını ,vətəndaşların ehtiyaclarını ödəyəcək xidmətlərin tək bir saytda formalaşması gərəkir.)

2. E-hökumətin əsas məqsədləri

2.1.– Maliyyə vəsaitlərinə qənaət edilməsi,

2.2.–Kargüzarlıq işlərinin nəzarətə alınması,

2.3.–Şəffaflıq

2.4.Göstərilən xidmətin keyfiyyəti

2.5. Vətəndaşlara “7 Gün -24 Saat”(7/24) davamlı olaraq xidmətin göstərilməsi,

2.6. Asan,sürətli və rahat çatdırılma imkanı

3. E-hökumətin istifadə sahələri

Elektron olaraq təqdim edilən dövlət xidmətlərinə nəzər saldıqda , e-hökumətin istifadə sahələrini 3 hissəyə bölmək olar:

C ə dv ə l 1 : E - H ö kum ə t xidm ə tl ə rind ə n istifad ə olunan sah ə l ə r

Cədvəldə verilən bütün məlumatlar, dövlət qurumlarının,təşkilatların vətəndaşa birtərəfli istiqamətdə yönəlmiş informasiya çatdırılma xidmətini əks etdirir.

4. E-hökumətin faydaları və həyata keçirilmə modelləri

4.1. E-hökumətin iqtisadiyyatın inkişafına faydası

E-hökumətin həyata keçirilməsi sayəsində dövlət öz funksiyalarını kiçildərək davam etdirməsi ,yəni xərclərə qənaət etməsi böyük qazanclar əldə etməsinə kömək edəcəkdir. Bununla da dövlətə güvənin artması nəticəsində vergi toplamaq asanlaşacaq,iqtisadiyyatı tam nəzarətinə almağa yardımçı olacaqdır.

4.2. Dövlətin vətəndaşa təqdim etdiyi xidmətllərin yüksək səviyyəyə çatdırılması

4.3. Dövlətin Təsirini daha da artırmaq

E-hökumət - dövlətin iş modelllərində olduğu kimi,məkan və maliyyə hesablarını optimal bir şəkildə birləşdirərək dövlətin fəaliyyətini daha da artırmaqdır.E-hökumət vasitəsilə dövlətin daxili və xaricdən gələn məlumatların nizamlı olaraq çatdırılması, hər səviyyədə rəhbərliklə əlaqə yaradılmasını təmin etdirməsi cəmiyyətin demokratikləşməsində önəmli rol oynadığını görə bilərik.

Aşağıdakı cədvəldə e-hökumətin vətəndaş və məmurlar üçün faydalarını qısa belə xülasə edə bilərik:

Cədvəl 2 : E-Hökumətin faydaları

5. E-hökumətin fəaliyyətini göstərən faktorlar :

5.1. Ölkənin telekommunikasiya infrastrukturu

Bir ölkədə rəqəmsal şəbəkələr olmadan e-hökuməti həyata keçirmək mümkün deyildir.

5.2. Hüquqi tənzimləmə

5.3. Maliyyə qaynaqları

5.4. Qurumların informasiya texnologiyalar ilə əlaqəsi

6 .E-hökumətin infrastruktur tələbləri:

E-hökumət ənənəvi dövlətin idarəolunmasında gətirdiyi üstünlükləri ilə yanaşı e-hökumətə keçid prosesində bəzi infrastruktur cəhətdən yaranan əksikliklər nəticəsində ötəri olsa da mənfi problemlər yaradır.

6. 1. İnformasiya təhlükəsizliyinin təmini

E-hökumətin həyata keçirilməsində informasiya təhlükəsizliyinin təmini ən önəmli faktorlardan biridir.

• Elektron İmza

E-hökumətin həyata keçirilməsində ən vacib amillərdən biridir.Elektron imza bir növ E-notariusun dəstəyi ilə təsdiqlənir.

• Rəqəmsal İmza

Elektron imzanın bir növü kimi qəbul edilir,(açıq,qapalı açar şəklində) elektron mühitdə hər hansısa ötürülən informasiyaya vurulan bir möhürdür. Rəqəmsal imza təsdiqləmək üçündür, inkar etmək üçün nəzərdə tutulmayıb.

6. 2. Qanunvericili k

• “Təsdiqləyici” şura

Elektron mühitdə göndərən və alıcıların kimliklərini müəyyən etmək üçün “rəqəmsal sertifikat” təşkil olunmalıdır.Bu sertifikatları da təşkil edən təşkilat “Təsdiqləyici Şura “ adı altında fəaliyyət göstərir.

• E-Notarius

E-Notarius , e-hökumətin həyata keçirilməsində təməl dayağıdır desək yanılmarıq.Belə ki, e-hökumətdə “Təsdiqləyici Şura”larla yanaşı,e-notarius ənənəvi notarius sisteminə uyğun şəkildə sənədləri təsdiqləyən və fəaliyyəti müddətində etibar qazanan qurumdur.

• Rəqəmsal Vətəndaş kartı

Bu karta vətəndaşın şəxsi ,vergi məlumatları və elektron imzası daxildir.

7. E-Hökumətə keçərkən atılmalı olan ilk addımlar:

7.1. Hüquqi İnfrastruktur

Bu bölümdə əvvəlcə elektron imza və digər elektron sənədlər üçün hüquqi cəhətdən etibarlı sayıla biləcək qanun tənzimləmələrin həyata keçirilməsi lazımdır.

7 .2. Texnoloji İnfrastruktur

Onlayn xidmətlərin tətbiqinə başlanmamışdan qabaq , texnoloji infrastrukturun hazırlanmasını təmin etmək və sürətlə tətbiq planı hazırlanmalıdır.

7 .3. Kadr

Nəzərdə tutulan sistemlərə alışması üçün lazımi kadrları təhsillə təmin etmək və dəyişiləcək idarəetmə sistemi reallaşdırılmalıdır.

7 .4. E-hökumətin maliyyə sistemi

E-hökumət çox ciddi maliyyə qaynaqlarının investisiyaya yatırılmasını tələb etdiyi üçün klassik büdcənin təşkilati üsullarından əlavə yeni modellər işlənilib hazırlanmalıdır.

7.5 Xidmət Mexanizmini yaratmaq

Xidmət mexanizmini yaratmaq, sistem komponentlərinin bir yerdə işləmə prinsiplərini müəyyən etməyi tələb edir.İnformasiyanı əldə etmək,saxlamaq və yaymaq prinsipləri yaradılan xidmət mexanizması tərəfindən təyin olunur.

7 .6 Təhlükəsizlik və məxfilik

Bir çox səbəblərlə əlaqəli olaraq, e-hökumət xidmətlərinin istifadəçiləri informasiyanı etibarlı bir mühitdə saxladıqlarından və gizlilik prinsiplərinin tətbiq olunduğundan əmin olmalıdırlar.

Hal-hazırda Azərbaycan mövcud vəziyyətlə əlaqədar olaraq e-hökumətin yüksək səviyyədə həyata keçiriləməsində ciddi addımlar atmamış,sadəcə gələcəkdə təşkilati cəhətdən yardımçı ola biləcək bir sıra işlər görmüşdür. Sağlam təməlli və etibarlı bir dövləti yaratmaq üçün açıq-sistem məntiqi və davamlı olaraq inkişaf edən sistemin arxitekturası yaranmalıdır.Azərbaycan bu gün bu sahədə sahib olduğu potensialına görə əsas inkişaf xəttinə yaxın bir nöqtədədir. Buna görə, “E-Azərbaycan” yolunda ölkəmiz dövlət,ictimai qurumları,ticarət təşkilatları ilə vətəndaşlar arasındakı informasiya,xidmət, və ticarəti informasiya texnologiyalarından istifadə edərək, proseslərin sürətli və keyfiyyətinin artmasını hədəfləyən e-hökumət modeli tətbiq etməli,e-hökumətin inkişaf istiqamətlərini hazırlayaraq həyata keçirməlidir.Təhsil,İqtisadiyyat və digər lazımlı sahələr “e” olmalı,dövlət vətəndaşa nəzarət edə bilməli, vətəndaş isə rahat olmalıdır.

Ədəbiyyat:

1.E-Government: ARTHUR ANDERSEN

2. Institute of Public Administration (Ireland)

3.Digital Denmark : www.detdigitaledenmark.dk/english.htnl

4.www.servicearizona.com

5. www.dllr.state.md.us

6. E-Europe 2002 , Action Plan , Brussels, 19-20 june 2000, EU

7. Information Society e-europe;

Mahir Tofiq oglu Dadaşov,
Fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru