MÜSAHİBƏ

Hələ 1992-1993-cü illərdə Azərbaycanın üzərində dünya xəritəsindən yox olmaq təhlükəsi şəklində Damokl qılıncı asılanda yalnız Ümummilli Lider Heydər Əliyevin vaxtında hakimiyyətə gəlməsi və onun uzaqgörən strategiyası və siyasəti ölkəmizi nəinki dağılmaqdan xilas etdi, əksinə onu regionun liderinə çevirdi. Heydər Əliyevin dünyada gedən prosesləri dərindən görmək bacarığı ona vəziyyəti düzgün qiymətləndirməyə, bir çox geosiyasi prosesləri qabaqcadan görməyə və nəticədə neft strategiyasını həyata keçirməyə imkan verdi. Onun enerji siyasətinin əsas nailiyyəti Azərbaycanı Cənubi Qafqazın enerji mərkəzinə çevirərək onu xarici təhlükələrdən qoruyan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri layihəsi oldu. Bu, “Azərbaycanın regionun mərkəzi kimi” konsepsiyasının əsasını qoydu.

Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasi kursunu Prezident İlham Əliyev təkmilləşdirmiş, ölkəmizin qarşısında duran yeni çağırışları nəzərə alaraq onu tamamlamış və aktuallaşdırmışdır. Dövlətimizin başçısı regionun logistikadan asılılığını və Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyini vaxtında qiymətləndirərək, ölkəni təkcə enerji deyil, həm də regionun nəqliyyat mərkəzinə çevirən bir sıra layihələrə start verdi.

Hazırda dünya 1990-cı illərin əvvəlindəki kimi vəziyyətdədir, lakin o dövrdən fərqli olaraq Azərbaycanın üzləşdiyi risklər və təhlükələr görünməzdir.

Dünyada aktiv rəqəmsal transformasiya və süni intellektin (AI) tətbiqinin fenomenal sürətlənməsi ilə əlaqədar olaraq, iqtisadi nəzəriyyə və hətta dünyanın formalaşmasının özü dəyişir. İndi isə bizim vəzifəmiz riskləri düzgün qiymətləndirmək və Heydər Əliyevin siyasətini davam etdirərək, onları yeni Azərbaycan və gələcək nəsillər üçün fürsətə çevirməkdir.

Fəal rəqəmsal transformasiya, bütün dünyanın tədricən rəqəmsal iqtisadiyyata keçidi və süni intellektin sürətli inkişaf tempi ilə “qara qızıl” əvəzinə “rəqəmsal qızıl” dünya siyasətinin təməl daşına çevrilir. Bu baxımdan Azərbaycan üçün üfüqdə həm yeni imkanlar, həm də yeni təhlükələr görünür. Əsas təhlükə odur ki, Azərbaycan rəqəmsal transformasiya yarışında regional qonşularından, xüsusən də Gürcüstan, Ermənistan və Qazaxıstandan gec “finiş xəttinə” çatarsa, bu ölkələrdən asılı vəziyyətə düşəcək və bu asılılığı aradan qaldırmaq çox çətin olacaq.

Bu baxımdan əsas rollardan birini Azərbaycanın regionda alternativ enerji mərkəzi kimi əhəmiyyəti oynayır. Son onilliklər ərzində Azərbaycan enerji sektorunda, xüsusən də Avropa ölkələri ilə əməkdaşlıq sahəsində böyük uğurlar əldə edib. Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətlər enerji ixracı ilə məşğul olan hər bir ölkə üçün nümunə ola bilər. Amma Azərbaycan digər ölkələrdən fərqli olaraq ölkədə alternativ enerji mənbələrinin inkişafına yönəlmiş təşəbbüslərdə də fəal iştirak edir.

Bərpa olunan enerji mənbələrindən əldə edilən “yaşıl” elektrik enerjisinin ixracına başlanması Azərbaycanın və onun rəhbərliyinin enerji strategiyasında yeni fəslin başlanğıcını göstərir. Prezident İlham Əliyev 2030-cu ilədək bərpa olunan enerji mənbələrinin ümumi elektrik enerjisi istehsalında xüsusi çəkisini 30 faizə çatdırmaq məqsədi ilə ölkədə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsinə üstünlük verib.

Azərbaycan quruda külək və günəş enerjisi də daxil olmaqla 27 GVt-dan çox bərpa olunan enerji potensialına malikdir. Bura Xəzər dənizinin bizə məhsus olan sektorunda əlavə 157 GVt külək enerjisi potensialını da əlavə etmək olar. Ölkə gələcək üçün iddialı yaşıl enerji hədəfləri qoyub. 2027-ci ilə qədər istehsal olunan resursların 80%-ni ixrac etmək niyyəti ilə 3 GVt külək enerjisi və 1 GVt günəş enerjisi istehsal etməyi planlaşdırır.

Bütün bunlar Azərbaycanın alternativ enerji mənbələri sahəsində böyük potensialını göstərir.

Digər tərəfdən, hazırda dünya həyatımızın hər tərəfini dəyişən bir inqilab keçirir. Varlığımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş qlobal rəqəmsal transformasiya dünyaya yeni dəyişikliklər və çağırışlar gətirir. Süni intellekt (AI) tapşırıqları və prosesləri avtomatlaşdıraraq bir çox sahələrə daxil olur.

Bugünkü rəqəmsal dünyada inanılmaz məlumat artımı ilə qarşılaşırıq. Dünyada məlumat artımı hər il sürətlənməyə davam edən bir fenomendir. Məsələn, Beynəlxalq İnformasiya Korporasiyasının (IDC) məlumatına görə, 2000-ci ildə dünyada rəqəmsal məlumatların həcmi 0,8 zettabayta (ZB) bərabər olduğu halda, bu gün bu rəqəm təxminən 80 zettabayt təşkil edir və 2025-ci ilə 175 zettabayta qədər artacaq.

Dünyada məlumat həcminin eksponensial artımı bilavasitə məlumat mərkəzlərinin yayılmasına təkan verir, çünki daha çox məlumat səmərəli saxlama, emal və əlçatanlıq tələb edir, etibarlı və genişlənə bilən məlumat infrastrukturlarına qlobal ehtiyacı artırır.

Bununla belə, əminliklə demək olar ki, məlumatların həcminin artması və 5G, AI və IoT kimi yeni texnologiyaların ortaya çıxması ilə məlumat mərkəzlərinə ehtiyac artmağa davam edəcək. Ötürmə qabiliyyətinin artırılması və şəbəkə gecikməsinin minimuma endirilməsi məlumat mərkəzlərinin istifadəçilərə daha yaxın qurulmasını tələb edir ki, bu da onların sayının artmasına səbəb ola bilər.

Digər tərəfdən, məlumat mərkəzlərinin böyüməsi müasir cəmiyyətə məlumatların saxlanması və emalı üçün inanılmaz imkanlar təqdim edir, eyni zamanda ekoloji davamlılığa problem yaradır. Effektiv enerji idarəetməsi, yaşıl enerji seçimləri və innovativ həllər məlumat mərkəzlərinin ətraf mühitə təsirini azaltmağa kömək edə bilər. Dayanıqlı inkişaf meyilləri məlumat mərkəzi sənayesinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Google, Amazon, Apple, Meta, Alibaba və Microsoft kimi aparıcı şirkətlər 2030-cu ilə qədər 100% bərpa olunan enerjiyə keçməyi planlaşdırır. Uptime İnstitutunun “Data Center Efficiency & Sustainability” tədqiqatı göstərir ki, 2024-cü ilə qədər yeni məlumat mərkəzlərinin təxminən 60%-i davamlılığa artan marağı əks etdirən və ətraf mühitə təsirlərin azaldılmasını əks etdirən bərpa olunan enerjidən istifadə edəcək. Bu prosesdə mühüm amil Azərbaycanın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin fəal iştirak etdiyi fiber-optik infrastrukturun inkişafıdır.Bu səylər Azərbaycana təkcə rəqəmsal dəhlizə deyil, həm də dünyada rəqəmsal mərkəzə çevrilməyə imkan verə bilər.

Orta dəhliz də daxil olmaqla, Avropa ilə Asiya arasında tranzit dəhlizi kimi mühüm strateji mövqe tutan Azərbaycan mövcud geosiyasi vəziyyət fonunda əlavə üstünlüklər əldə edir. Bu, xüsusilə Rusiya və Ukrayna arasındakı gərginliyə, habelə İsraildəki münaqişəyə aiddir ki, bu da regional təhlükəsizlik və əlaqənin dinamikasına təsir edir, alternativ marşrutları və rəqəmsal dəhlizləri daha əhəmiyyətli edir. Bu amillər Azərbaycana Mərkəzi Asiya regionları, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan və Çin üçün alternativ rəqəmsal dəhliz olmaq, Rusiyadan yan keçməklə Xəzər dənizi üzərindən Avropa məlumat mərkəzləri ilə əlaqəni təmin etmək üçün unikal imkan yaradır.

Məlumata tələbatın artdığı və şirkətlərin öz istehlakçılarına daha yaxın olmağa çalışdığı bir dövrdə Google, Amazon, Apple, Meta, Alibaba və Microsoft kimi aparıcı texnologiya şirkətləri regionda yeni məlumat mərkəzləri yerləşdirməyi fəal şəkildə nəzərdən keçirir. Bu, Azərbaycan üçün iqtisadi və texnoloji inkişaf üçün mühüm perspektivlər açır.

Bu potensialın uğurla reallaşdırılması həm daxili, həm də xarici siyasətdə səmərəli idarəetmə tələb edir. Azərbaycan özünü regionun rəqəmsal mərkəzi kimi göstərə bilməsə, Ermənistan, Gürcüstan və ya Qazaxıstan kimi qonşu ölkələrin xeyrinə bu imkanı itirmək riski ilə üzləşir. Belə olan halda iri qlobal operatorlar öz data mərkəzlərini yerləşdirmək üçün bu ölkələrin infrastrukturundan istifadə etməyə üstünlük verə bilər, Azərbaycan qonşularının informasiya infrastrukturundan asılı vəziyyətə qalaraq, gələcəkdə öz inkişafı şanslarını əldən verə bilər.

Yaşıl enerji böyük məlumat mərkəzləri üçün yerləşdirmə prosesində mühüm rol oynayır. Müasir dünyada diqqət yalnız coğrafi mövqeyə deyil, həm də müəyyən bir regionda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə potensialına yönəldilir. Bu, ətraf mühiti qorumaq və ekosistemə zərərli təsirləri minimuma endirmək istəyi ilə birbaşa bağlıdır.

Rəqəmsal transformasiya davamlı və ekoloji cəhətdən məsuliyyətli inkişafı təmin etmək məqsədi daşıyır. Burada əsas məqsədlər istixana qazı emissiyalarını azaltmaq, ümumi enerji istehlakını azaltmaq, səmərəliliyi artırmaq və rəqəmsal infrastrukturun və göstərilən xidmətlərin uzunmüddətli davamlılığını təmin etməkdir. Bu kontekstdə bərpa olunan enerji təkcə ekoloji zərurət kimi deyil, həm də iqtisadi səmərəliliyə töhfə verən amil kimi çıxış edir.

Beləliklə, coğrafi yerləşmənin, bərpa olunan enerji potensialının və yüksək keyfiyyətli telekommunikasiya əlaqələrinin inteqrasiyası rəqəmsal transformasiya dövründə məlumat mərkəzlərinin uğurlu yerləşdirilməsi və istismarı üçün üçtərəfli zəmin yaradır.

Rəqəmsallaşmadan danışarkən Azərbaycanın “yaşıl enerji” sahəsində potensialını da nəzərə almaq lazımdır, çünki bütün iri şirkətlər öz məlumat mərkəzlərini tamamilə bərpa olunan enerji mənbələrinə çevirməyə çalışırlar.

2022-ci il dekabrın 17-də Buxarestdə imzalanmış Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında yaşıl enerjinin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında saziş Azərbaycanın Yaşıl Enerji sahəsində potensialını dünyaya nümayiş etdirdi. Həmçinin, bu baxımdan Ələt Azad İqtisadi Zonasının (AİZ) imkanlarını nəzərə almağa dəyər. XİZ-lər çox vaxt böyük məlumat mərkəzləri üçün cəlbedici olur, çünki onlar adətən vergi güzəştləri, təkmilləşdirilmiş infrastruktur və etibarlı enerji təchizatı təklif edirlər. Ələt AİZ-in əlverişli yerləşməsi, bərpa olunan enerji mənbələri - həm günəş, həm külək, həm də hidroenergetika baxımından zonanın potensialı onu iri qlobal şirkətlərin məlumat mərkəzlərinin yerləşdirilməsi üçün çox əlverişli nöqtəyə çevirir, çünki qeyd edildiyi kimi yuxarıda, indi bütün əsas məlumat mərkəzləri “yaşıl enerji”yə keçir.

Azərbaycan bu gün regionda yaşıl enerji mərkəzinə çevrilir və qlobal məlumat həcminin fantastik artımı fonunda yeni məlumat mərkəzlərinə böyük ehtiyac, eləcə də onların istehlak etdiyi enerji nəinki Azərbaycanı rəqəmsal mərkəz və yaşıl enerji qovşağı regionu, bu ideyanı öz daxili və xarici siyasətlərində ön plana çıxarmaqla yanaşı, həm də böyük iqtisadi fayda gətirəcək, yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb olacaq, Azərbaycanın beynəlxalq imicini artıracaq, ölkəni daha da gücləndirəcək. xarici sərmayələr üçün cəlbedici və öz zamanında Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri kimi faktiki olaraq eyni zəmanətə çevrildi.

Fuad Allahverdiyev