İT TANINMIŞLAR

“Texnologiyalarsız həyat  mənim üçün Robinzon Kruzonun insan olmayan adada yaşamasına  bənzəyər".

İnformasiya texnologiyaları tanınmışların həyatında” adlı layihəmizin növbəti qonağı millət vəkili, Mətbuat Şurasının İdarə Heyətinin üzvü Cavanşir Feyziyevdir.

-İnternetdən ilk dəfə nə zaman və hansı məqsədlə istifadə etmisiniz? Hansı hissləri keçirdiyinizi xatırlayırsınızmı?

-İnternetdən ilk dəfə 1995-cı ildə  istifadə etmişəm.  O zaman Azərbaycanda İnternet haqda anlayış məhdud  idi.  Həmin illərdə  Amerika şirkətinin Qafqaz üzrə nümayəndəliyində çalışırdım.  Ofisimizdə  cəmi 1 kompüter quraşdırılmışdı və  Avropada yerləşən baş ofisimizlə əlaqə həmin kompüter vasitəsilə  təmin olunurdu. Məhz Elektron məktubla da  ilk dəfə  həmin şirkətdə  tanış oldum. Şirkətin Avropadakı baş ofisindən  nümayəndəliyimizə  elektron məktubları  daxil olurdu. Kompüter texnologiyaları ilə ilk təmasım məhz həmin dövrlərdən başladı. Şirkətdəki fəaliyyətim zamanı  mail ünvanından və kompüterdən  gündəlik aktiv istifadəçiyə çevriləndən sonra bu,  mənə daha da  maraqlı gəldi.

-Elektron məktublaşmadan, mesaj xidmətindən tez-tezmi istifadə edirsiniz? Mailinizi gündə neçə dəfə yoxlayırsınız?

-Müntəzəm olaraq elektron ünvanımı yoxlayıram. Mailim telefonuma bağlıdır.  Ümumiyyətlə, kompüterdə olan bəzi elektron xidmətlər  mobil telefonumda cəmləşib. Bu, mənim üçün daha rahatdır. Çünki tez-tez səfərlərdə  oluram.  Dünyanın hansı ölkəsində olmağıma baxmayaraq mailimə daxil ola bilirəm.  Mesaj gələndə dərhal poçtama baxıram.  Çalışıram,  həmin vaxt cavab verim ki,  sonra yadımdan çıxmasın. Vacib məsələ ilə bağlı, həmçinin qısa cavab vermək gərəkən maillərə dərhal cavab verirəm.  Əgər  hər hansı məktuba daha ətraflı cavab vermək gərəkərsə,  oturaq şəraitə keçdikdə  cavablayıram.   Öz domenimə aid şəxsi  mail ünvanımdan istifadə edirəm. Ümumiyyətlə, bu sistemlər  insan həyatını çox asanlaşdırır. Yadıma gəlir, Sovet dövründə orta məktəbdə oxuyanda Sovet ərazisində  şagirdlərin bir-birinə dostluq məktubları göndərməsi dəbdə idi.  Məsələn, rayon təhsil şöbəsindən  bizim məktəbə, demək olar ki, hər sinfə çoxlu ünvanlar gəlirdi ki,  Sovet dövlətinin müxtəlif  ərazilərindəki  məktəblərin şagirdlərinə   məktub yazaq. Sinfimiz adından məktub yazıb  göndərirdik. Onlardan cavabı isə ancaq  2 aydan sonra ala bilirdik. İldə cəmi 2 dəfə məktəbimiz  belə  məktublar  ala bilirdi. Həmin vaxtlarla  müqayisə edəndə  son 30-40 il ərzində dünya o qədər dəyişib ki, bəşəriyyət  əvvəlki illərindən ən keyfiyyətli  dövrünə keçid  edib. Bu inkişaf məhz  İT  ilə bağlıdır.

-Spamlar alırsınızmı? Onlar sizin işinizə mane yaradırmı?

-Bəli, spamlar alıram. Amma spamlara qarşı kəskin qəzəbim yoxdur. Bunu texniki problem kimi qəbul edirəm. İT o qədər sürətlə inkişaf edir ki, hər zaman vacib dəyişikliklər olduğu zaman müəyyən fəsadlar yarada bilir. Başa düşürəm  bu mərhələni. İnformasiya texnologiyaları daimi yenilənən sahədir. İT sahəsində 10 minlərlə insan,  mütəxəssislər çalışır. Həmin mütəxəssislər çalışırlar ki, öz məhsulunu tez bazara çıxarsınlar. Bu səbəbdən bəzən yan effektlər, spam kimi fəsadlar  meydana gəlir. Bunun üçün narahat olmağa dəyməz.  Bilirsən ki, bu,  spamdır və həmin dəqiqə onu ləğv edirsən. 

-İşdən evə gedəndə, evdə də mobil telefondan , planşetdən və ya  kompüterdən istifadə edirsinizmi?

-Əlbəttə ki , evimizdə də  onlarsız keçinmək mümkün olmur. Onlar  hər an  mənimlədir. Başqa cür mümkün deyil. Çünki orta statistik  insanın həyatı  texnologiyalarsız mümkün deyil.  Elə adamlar da  var ki, onlar kompüterə yaxınlaşmaqdan qorxurlar və hesab edirlər ki,  bu texnologiyalardan istifadə çox çətindir. Xüsusən belə hallar  orta yaşdan yuxarı nəsildə daha çox müşahidə olunur.  Lakin indi  uşaqlar  anadan olanda  sanki İT qavramı ilə doğulurlar. Sanki İT  onların  həyatında əvvəlcədən olub.  2 yaşındakı oğlum İnternetdən  özünə oyun növləri seçə bilir. Bu, inanılmazdır ki, onları   necə tapır?  7 yaşındakı oğlum bəzən elə  İT əməliyyatları barədə sual verir ki, mən cavab tapa bilmirəm.  O , özü axtarıb tapır və sonra mənə göstərir. Bütün bunlar onu göstərir ki, İT  gələcəyin adi həyat tərzdir. 

-Bəs kompüterdə, İnternetdə təhlükəsizliyinizi necə qoruyursunuz? Şəxsi hesabınızı başqasına etibar edirsinizmi?

-Hesabıma  yalnız köməkçim daxil ola bilir. Amma bu , nadir hallarda olur. Əgər təyyarəyə qalxıramsa və  həmin vaxt telefonuma  vacib sorğu  gəlirsə, o zaman  qısaca məktub yazaraq sorğunu  köməkçimə yönləndirirəm.  Yalnız belə  vacib hallarda köməkçimə mailimdən istifadə etməyə icazə verirəm. Çünki  təyyarəyə mindikdən sonra mobil telefonumda əlaqə olmaya bilər. Kompüterdə və İnternetdə işləyərkən  elementar təhlükəsizlik qaydalarına daim əməl edirəm.

-Hansı sosial mediadan, Facebook, Twitter, İnstagram aktiv istifadə edirsiniz?

-Facebook-da  hesabım olsa da,  aktiv istifadə etmirəm. Çünki buna vaxtım çatmır. Günüm həddindən artıq məşğul keçir. Milli Məclisdə bir çox layihələrlə məşğul oluruq, həmçinin  Mətbuat Şurasının İdarə heyətinin üzvü olduğum üçün  orada da layihələrimiz olur. Bu baxımdan Facebook-da  kimlərləsə məktublaşmağa və ya paylaşım etməyə vaxtım çatmır. İnsanlarla daha çox mail vasitəsi ilə ünsiyyətdə oluram. Çünki hər kəs   fərdi şəkildə ünsiyyət qurmağa çalışır. Yəni mənim ictimailəşdirməyə ehtiyacım olduğu  nəyimsə yoxdur, çünki bütün fəaliyyətlərimiz  göz qabağındadır. Bəzən adamlar bu xidmətlərdən ictimailəşdirməyə ehtiyac olmayan məsələləri yaymaq üçün istifadə edirlər.  Kimsə özünə toy edir, ya səyahətə gedir və bunu  Facebook, Twitter  kimi sosial şəbəkələr vasitəsi ilə ictimailəşdirməyə çalışırlar. Düşünürəm ki, belə paylaşımların cəmiyyət üçün faydası yoxdur. İctimai əhəmiyyətli məsələlərin sosial şəbəkələrdə paylaşılıb, müzakirə olunmasına  müsbət baxıram.
İnsanların şəxsi və bəzən də cılız məsələlərini sosial mediada bu qədər geniş dairədə ictimailəşdirmək istəyi  onların psixoloji komplekslərindən irəli gəlir. Bunu edənlər nə yolla olur-olsun, daha çox tanınmaq istəyənlərdir və  bunu bəyənmirəm. 

-Facebook-da qruplarda varsınızmı?

-Facebook-a az daxil oluram. Statusları oxuyuram, amma rəy bildirib,   qarışmıram.  Əgər məsələlər ictimai əhəmiyyət kəsb edirsə, onlara daha çox   qəzetdə, eyni zamanda  televizyada şərh bildirirəm. Bəzən  sosial şəbəkələrdə , qruplarda bayağı,  bəsit mövzuları adamlar çox qızğın müzakirə edirlər, təəccüb edirəm ki, insanlar bu qədər bekardırlar ki,  bəsit mövzu ilə bağlı bir-birləri ilə saatlarca yazışırlar. Görünür ki, insanların bir hissəsi boşluqdan əziyyət çəkirlər. Hesab edirəm ki, onun əvəzinə bir kitab oxumaq daha faydalı olardı.  Tanınmış adamın övladının toyu olanda hamı bu barədə danışır, bir-birlərinə şəkil göndərirlər. Axı bu adamların özünə inkişaf baxımınmdan heç nə vermir. Bəzi  bəsit düşüncəli  şəxslər də  fikirləşir ki, mən  də belə toy edəcəm. Bu  cür çevrədə  ünsiyyət etmək  mənə xoş deyil. Geniş və üzbəüz auditoriyada müzakirəni daha üstün tuturam.

-Tez-tez şəkil paylaşırsınızmı? Xoşlamadığınız informasiya  lövhənizdə    qarşınıza çıxarkən reaksiyanız necə olur?

-Bəyənmədiyim mətn çıxanda əsəbləşmirəm və dərhal üstündən keçirəm. Bu ,  yalnız İT ilə bağlı deyil. Məsələn, Bakının küçələrinə çıxıb gəzsəniz, insanların maraq dairəsini onların davranışını müşahidə etməklə  görə bilərsiniz.. Amma İnternetdə onların fikirlərini oxuyanda bir daha özünün vizual apardığın müşahidənin doğru olduğunu görürsən. Mənə maraqlı gələnlər mütailə etməyi xoşlayan, daha çox bilik əldə edən adamlardır ki, onlarla hansısa mövzu ətrafında danışmaq olar. Şəkil paylaşmağı sevmirəm, amma şəkilləri qoruyub saxlamağı sevirəm. Hazırda məndə bütün babalarımın, nənələrimin, valideynlərimin çox uzaq illərdə çəkilmiş  onlarla şəkilləri var. Mən onları arxivləşdirib öz övladlarım üçün saxlayıram ki, onlar da öz növbəsində gələcək nəsillərə çatdırsınlar. Bu da məhz İT texnologiyalarının sayəsində mümkündür.

-Dostluq siyahınızda olanlara tez-tezmi əl gəzdirirsiniz?

-Mənə dostluq göndərən insanların böyük əksəriyyətini tanıyıram. Onlar da məni tanıyır. Yeni qoşulmaq istəyənlər də olur. Təkcə Facebook-da yox, mail ünvanıma çoxlu məktublar daxil olur. Adətən ictimai tədbirdən sonra mailimə rəylər gəlir. Elə adamlar  yazırlar ki, tanımıram. Bunlar seçicilərim də ola bilir. Bu şəkildə çox məktublar alıram  və insanlarla  çox təmasda oluram. Bəzən elə hiss edirəm ki,  Bakıda yaşayan 3 milyon insandan 1 milyonunu bəlkə də şəxsən tanıyıram.

-Uşaqlarınızın İnternetdən, mobil telefon və ya kompüterdən istifadəsinə nəzarət edirsinizmi? Onlara bununla bağlı məhdudiyyətlər tətbiq edirsinizmi?

-İndi  evimizdə 2 yaşından tutmuş mənə qədər  fərdi şəkildə  hamının müxtəlif kompüter avadanlıqları var. Evimizdə  heç kim ümumi bir kompüterdən, planşetdən istifadə  etmək istəmir(gülür). İstəyirəm ki, uşaqlar özləri buna qərar versinlər. Amma kiçik yaşlarda uşaqlara istiqamət vermək lazımdır. Hazırda həm tələbə övladlarım, həm də azyaşlı ovladlarım olduğundan tələbələrə artıq qarışmıram, amma kənardan müşahidə edirəm ki, vaxtlarını İnternetdə necə keçirirlər.  Zamanında onlara da məhdudiyyətlər qoyurdum.  Amma 7 yaşındakı oğlumu bəzən inandırmaq lazım gəlir ki, 2 saatdan çoxdur ki, İnternetdəsən və bu, sənin üçün  elə də faydalı deyil. Onu başa salıram ki, vaxtı elə bölmək lazımdır ki, İnternetdən həm faydalı istifadə edəsən, həm də sənə ziyan gətirməsin. Azyaşlı uşaqları, yeniyetmə yaşda olan gəncləri internətdə cəlb edəcək o qədər yeni  proqramlar var ki, onlar bəzən hadisələrin axarına düşüb yanlış istiqamatdə gedə bilərlər.

Yeniyetmə uşaqlar  Internetdə hər hansı məhdud dünagörüşünü yayan dini ekstremist qurumların  və digər  qrupların təsiri altına düşə bilir. Ona görə də əminəm ki, kiçik və yeniyetmə yaşında olan gənclərin  internetdən necə istifadə etmələrinə nəinki mənim, bu yaşda övladları olan bütün valideynlərin  diqqət etmələri çox vacibdir. 

-Əgər uşaq artıq küçəyə çıxıb oynamaq istəmirsə, yoldaşları ilə münasibət qurmağa meylli deyilsə, yalnız kompüterə -oyunlara meyl edirsə, bu təhlükəlidirmi?

-Bu artıq uşaqda baş  verən psixoloji  anomaliyanın siptomlarıdır. Dərhal buna   reaksiya vermək lazımdır. Buna isə İnterneti qadağa etməklə müdaxilə etmək doğru deyil. Ümumiyyətlə, onlarla izah edici söhbətlər etmək lazımdır, həm də  belə məsələdə həkimlə məsləhət etmək lazımdır. İnsanın depressiyaya qapılması  ağır xəstəlikdir. Gənclərin İnternet vasitəsi ilə rast gəlib qoşulduğu hər hansı bir axına qarışaraq depressiya uğraması mümkündür. Bu, ciddi məsələdir.  Çox diqqətli olmalı və belə bir hadisə baş  verdikdə dərhal müdaxilə etmək lazımdır. Bu  heç bir halda qadağaedici, danlayıcı tərzdə olmamalıdır. Çünki  belə olan halda , daha  pis nəticələr ola bilər. 

-Mobil internetdən, rouminq xidmətindən istifadə edirsinizmi? Keyfiyyət və qiymət sizi qane edirmi?

-Bəli istiafdə edirəm və  mobil provayderlərin   keyfiyyəti yüksək səviyyədədir. Bu xidmətlərdən narazı deyiləm. Xaricdə səfərdə olarkən mobil operatorlarımızın rouminq xidmətindən məmnuniyyətlə istifadə edirəm.

- Whatsapp-dan, Skype-dan istifadə edirsinizmi?

-Whatsapp-dan müntəzəm istifadə edirəm. Bəzi materiallar olur ki, şəkil formasında göndərmək lazım olur. Bəzən çox ötəri məlumatı şəkil formasında dərhal göndərirlər. O zaman həmin adamın maili yoxdursa, ya əlçatan deyilsə, bu vasitə ilə göndərir. Buna görə Whatsapp  xidmətini aktivləşdirmişəm.  Əslində mailim qane edir və Whatsappa ehtiyac duymuram. Amma elə adamlar var ki, onun əlinin altında mail olmur  və bu  üsuldan   istifadə edir. Övladlarım xaricdə olarkən çox zaman onlarla Skype ilə görüşürük.

-Bir telefon zənginin və ya mesajın gəlişini bildirən xəbərdarlığa cavab vermək üçün  öz naharınızı dayandıra və ya görüşünüzü yarımçıq saxlaya bilərdinizmi?

-Demək olar ki, həmişə belə olur. Telefon gözümün qabağında olduğundan əgər nahar edirəmsə və ya başqa vacib işim də olsa, telefonuma  siqnal gəlirsə baxmalıyam ki, kimdən gəlib. Mesaj nə dərəcədə vacibdirsə , ona uyğun olaraq  yeməyimi yarımçıq saxlayıb cavab verə bilərəm, və ya  daha sonra cavablayıram.  Rəsmi görüşlərdə də istənilən halda səssiz rejimdə telefonumu  açıq saxlayıram. Gələn elektron məktubları, zəngləri də görürəm.  Çox vacib  zəng, mesaj  gələrsə, bəzi hallarda görüşü dayandırıb başqa otağa keçib danışmalı da oluram.

-Yazışmalarda, paylaşımlarda etika qaydalarını gözləyirsinizmi? Gözləməyənlərə reaksiyanız necə olur?

-Facebook-da  və ya xəbər saytlarında şərhlərə baxıram və hər hansı  müzakirənin sonundakı etik prinsiplərdən kənar şərhləri görürəm. Adamların işsizlikdən bu şərhləri yazdıqlarını düşünürəm. Bəzi hallarda çox bəsit və etikadan kənar rəylər olur. Bəzi insanlar etik cəhətdən uyğun olmayan sözlər yazmağa cəhd edirlər.Bu, lazım deyil. İnsanın  yazdığı şərhin, cümlənin nə qədər səliqəli tərtib olunmasından həmin adam haqda təsəvvür yaranır. Məsələn, tanımadığım adamın bir məktubunu oxusam, o məktubda yazılan cümlələrə, ifadələrə görə həmin adamın portretini öz gözümdə qura bilirəm. Şərhlərdə  etik çərçivədən kənar sözlər görürəm, bəyənmirəm.  Adamlar mətbuatda, İnternetdə,  həm gündəlik davranışda bəzən  etikadan kənar hərəkətlərdən və sözlərdən isifadə edirlər. Bu, arzuolunmazdır və bütövlükdə xalqımızın mədəniyyət dəyərini aşağı salır. Bəzi gənclər bunu müstəqillik əlaməti kimi göstərmək istəyirlər. Əgər  böyüklərin yanında qəbahət olan məsələləri danışa bilirlərsə, edilməsi  doğru olmayan hərəkəti edirlərsə, bu,   bəzən özlərini böyük kimi göstərmək arzularından irəli gəlir. Amma realda  elə deyil. Gənclər yaşa dolduqca yanlış etdiklərini görəcəklər. Hamıya  belə şeylərdən çəkinmək məsləhətdir.

-Gündəlik iş fəaliyyətinizdə informasiya texnologiyalarından necə istifadə edirsiniz? Texnologiyalar sizin işinizi, fəaliyyətinizi asanlaşdıra bilirmi?

-İnformasiya texnologiyaları faktiki olaraq işimi təmin edir.  Çünki hazırda bu vasitələr olmadan fəaliyyət mümkün deyil. Bəzən olur ki, mesaji yazmağa belə vaxt alır. Amma telefona diqtə edirəm və səsim telefonda mətn formasına çevrilərək  əks ünvana çatdırılır.  Vaxta qənaət edirəm. Texnologiyalarsız həyat mənim üçün  Robinzon Kruzonun insan olmayan adada yaşamasına  bənzəyər.

-Milli Məclisdə də İT-dən aktiv istifadə edə bilirsinizmi?

-Milli Məclisdə də millət vəkillərinin  müzakirə etdikləri və edəcəkləri qanunlar  stolüstü kompüterlərdə yerləşdirilib. Həmçinin  hər bir adamın öz işi yerində interneti, kompüteri var.  Milli Məclisdə də İT-dən  aktiv istifadə etmək mümkündür. İmkanım olduqca Milli Məclisdə olanda da  müraciətləri cavablandırmağa çalışıram.

-Özünüzü və cəmiyyəti texnologiyalardan asılı hesab edirsinizmi?

-Nəinki  fərdi səviyyədə insan və ya  ictimai səviyyədə cəmiyyət, eləcə də qlobal səviyyədə bütün dünya texnologiyalardan aslıdır. Bunu inkar etmək mümkün deyil. Texnologiya elə bir  şeydir ki, burada qarşılıqlı asılılıq var. Əgər yüzlərlə elm insanları qərar versələr ki, biz öz fəaliyyətimizi davam etirməyək.  Bu zaman texnologiya heç yerə öz-özünə gedə bilməz. Məhz insanlar və insan zəkası texnologiyaları irəli aparır. İKT-ni irəli aparan insanların sayı azdır. Bundan istifadə edənlərin sayı isə dəfələrlə çoxdur. Belə götürsək, insanların çoxluğu həmin texnologiyalardan asılıdır, cüzi bir hissəsi isə texnologiyaları irəli aparan insanlardır. İT-nin inkişafı o insanlardan asılıdırsa, digər tərəfdən  qlobal cəmiyyətin 99 faizi  bu  texnologiyalardan asılıdır.

-Texnologiyalardan asılılığı 10 ballıq şkala ilə qiymətləndirsək, özünüzü harada görürsünüz?

-Elə özümü 10 balda  görürəm. Bill Qeytsin ofisində çalışan proqramçı olsaydım, 9-da görərdim. ( gülür)  

-Sizcə 10 il uzağa baxsaq, texnologiyalar bizi idarə edəcək, yoxsa daha çox həyatımızı asanlaşdıran bir vasitəyə çevriləcək?

-Texnologiyalar bizi idarə etmir. Amma bunlar həyatımızı həm asanlaşdırır, həm həyatımızın keyfiyyətini yüksəldir. Texnologiyalar insanlara xidmət edir və həyatımızı dəfələrlə yaxşılaşdırır. Hesab ediriəm ki, nə iş görməyi planlaşdırırq, nə iş görmüşük və görəcəyik hamısı İT-nin imkanları çərçivəsində  müəyyənləşir.  Bu gün İT -nin yardımı ilə uzaq keçmişə gedib çıxa bilərik. Bu proqramlar ilk dəfə Avropada yayılanda insanlar üçün böyük surprizlər oldu.   Belə ki, onlar öz əcdadlarının əslində kim olduqlarnı tapdılar. Məlum oldu ki, bəzi insanların  ulu babası neçə illər əvvəl Afrikadan gəlibmiş. Bu isə onların ağıllarına belə gəlmirdi. Avropada bəzi tanınmış adamlar texnologiyaların köməyi ilə kəşf etdilər ki, onların əcdadları qul olub. Bu da onlar üçün gözlənilməz idi. Bu, onlar üçün şok idi. Amma İT bizi  keçmişdə baş vermiş real hadisələrə və faktlara qısa bir anda yaxınlaşdıra bildi və bu günədək dünya ictimaiyyətinə məlum olmayan çoxsaylı tarixi hadisələrin sirrlərini açmaq mümkün oldu. İrəlidə isə İT daha çox gələcəyi proqnozlaşdırmaq  və “proqramlaşdırmaq”  baxımından olduqca faydalı və zəruri olacaq.

Məltəm Talıbzadə

Fotolar: Tərlan Yusif